Ark. Brunilda Basha
Pa dyshim, Arkitektura është identiteti solemn i popujve dhe qytetërimeve. Ajo është një strukturë unike apo dalluese që bëhet pikë referimi për një mjedis, monument që simbolizon identitetin, formën dhe tingullin e një shoqërie të caktuar, monument që në mënyrë kolektive përfaqëson imazhin që një shoqëri mbart. Lindi sëbashku me njeriun i cili për të jetuar krijoi strehën e tij. Arkitektura është edhe referenca më e fortë e historisë dhe identitetit tonë, prejardhjes, ndodhive dhe ngjarjeve të ndryshme në kohë dhe hapësirë. Jo vetëm kaq, por është zinxhiri lidhës i civilizimeve dhe qytetërimeve sunduese në epoka të ndryshme, duke ndikuar në njëra-tjerën gjatë gjithë epokave. Periudhat kryesore arkitekturore përgjatë globit fillojnë që nga kohët prehistorike duke vazhduar me atë Egjiptiane, Mesopotame, Greke, Helene, Romake, Bizantine, Islamike, Osmane, Indiane, Japoneze, Kineze, Moderne, e deri në ditët tona. Në këtë seri do të paraqesim sado pak njohuri mbi Arkitekturën Orientale, ose më saktë Arkitekturën Islame. Arkitektura Islame është një lëvizje dhe zhvillim global e cila lindi në vendet arabe dhe u shtri nga Spanja në Indi brenda një shekulli.
Arkitektura Islame gjatë gjithë historisë së saj adaptoi dhe reagoi ndaj kulturave dhe traditave të ndryshme ekzistuese të objekteve pa dobësuar thelbin shpirtëror, i cili ishte burimi i saj i frymëzimit. Zhvillimi i saj u ndikua kryesisht nga ndërtimet e bëra në Gadishullin Arabik gjatë kohës së Profetit (a.s) si dhe veprat arkitekturore të grekëve, romakëve, bizantinëve dhe persianëve, secili me motivet e tyre, por gjithmonë duke ardhur në një stil origjinal dhe në harmoni me mjedisin, nevojat dhe kushtet socialo-kulturore.
Mjafton të përmendim kryeveprat si Xhamia e Kordobës në Spanjë apo Ibn Tulunit në Kairo, Taj Mahali në Indi, apo medresetë e Samarkand-it dhe arrijmë të kemi një perceptim mbi harmoninë e filozofisë që ajo arkitekturë përcjell. Mbi të gjitha, harmoninë e stileve të ndryshme të cilat ndonëse në kufinj të largët gjeografik, sërish kanë një pikë takimi. Për këtë diversitet dhe unitet, studiuesi Titus Burckhardt do shprehej se “Arti islam përfshin një gamë të tërë stilesh, secila prej tyre dallohet qartë dhe korrespondon me një mjedis specifik etnik, megjithëse asnjë stil specifik nuk mund të përshkruhet se është pak apo më shumë “islamik” se tjetri; ky është një shembull i fenomenit të diversitetit në unitet, ose i unitetit në diversitet.”
Por kur dhe si lindi Arkitektura Islame?
Është e udhës të përmendim se hulumtime të
shumta janë mbajtur dhe mbahen mbi artin dhe arkitekturën Islame. Studiuesit
gjithmonë kanë patur mendime të ndryshme nëse ka një arkitekturë që mund të
quhet "islamike" apo jo, e në qoftë se ka, cili është kuptimi i saj
dhe cilat janë karakteristikat kryesore. A duhet quajtur Islamike cdo objekt i
ndërtuar vetëm në vendet me shumicë muslimane, apo vetëm cdo objekt që është
ndërtuar nga muslimanët? Është vetëm arkitektura e Lindjes dhe vendeve të
sunduara nga Perandoria Osmane, apo dhe ajo në Indonezi, e Spanjë? Është
arkitekturë Orientale apo Islamike? Në fakt, pa ndrojë mund të përdorim termin
Islamik, sepse këtu nuk kemi të bejmë
vetëm me nje stil brenda vendeve të Lindjes, apo vetëm me botëkuptimin e
studiuesve perëndimor mbi kulturën Lindore.
Arkitektura islame është i gjithë diapazoni i
arkitekturës që ka evoluar brenda kulturës myslimane gjatë gjithë historisë së
Islamit. Prandaj termi përfshin ndërtesa fetare si dhe ato laike, historike si
dhe shprehje moderne dhe prodhimin e të gjitha vendeve që kanë qenë nën nivele
të ndryshme të ndikimit islamik. Përveç arkitekturës religjioze, arkitektura Islame përfshin edhe pallatet,
kalatë, spitalet, shkollat, pazaaret, banjot publike, shatërvanët,
karvanserajët, urat si dhe ndërtime tjera arkitekturave me vlera artistike.
Fillimet e Arkitekturës
islame datojnë në fillim shekullin e 7-të në Arabi me rindërtimin e Kabes,
pastaj ndërtimi i kompleksit xhami-shtëpi e Profetit Muhamed në Medine, dhe
duke vazhduar me zhvillimet e përhapjen e saj në Irak, Siri, Anadoll, Afrika e
Veriut, Egjipt, Spanjë, Iran. Etj
Një kategorizim bazuar në
zhvillimet politike dhe stilistikore do të ishte:
1. 1. Arkitektura e Hershme Islame (622-661)
Kjo periudhë fillon që me
shaplljen e Profetit Muhamed, deri në vitin 661. Kjo periudhë shafq një
arkitekturë modeste, objekte një katëshe me materialet e vendit, pa ndonje
tipar dallues arkitektonik apo artistik. Objekte religjioze të vogla, pa
minare. Më vonë Xhamia në Medine u bë shembull për xhamitë e tjera. Xhamitë e
quajtura: tip Kufa përbëjnë dhe llojin e
parë të xhamisë në artin islamik. Forma
e xhamisë ishte jashtzakonisht e thjeshtë. Në fillim, xhamia e Profetit ishte
vetëm një skelet. Muret e saj përbëheshin nga tulla balte të vendosura mbi
themele guri, pa cati dhe me tre hyrje kyesore, nga jugu, lindja dhe perëndimi.
Me rritjen e angazhimeve u zhvillua dhe forma e
xhamisë. Kështu filloi mbulimi i pjesës së sipërme në formën e një kolonade,
vendosja e kalldrëmave në një nga portat e saj, shtimi i një minberi dhe një
vendi specifik për qëllime komunikimi, u vendosën llamba për ndricimin e
Xhamisë natën dhe disa ndarje të hapësirave të cilat lehtësuan funksionet e
ndryshme të xhamisë.
Përmirësimi i parë i arkitekturës islamike u bë gjatë kalifatit Rashid (632-661 CE), pasuar nga përpunime të mëtejshme gjatë Hilafetit Umajad (661-750 CE). Pas kësaj, rajone të ndryshme filluan të zhvillojnë tradita të ndryshme të arkitekturës, duke reflektuar sinkronizim të natyrshëm mes Islamit dhe traditave lokale.
2. 2. Periudha Umajide(Emevi) (661–750)
Arkitektura Umajade
përfaqëson lindjen e traditës së parë arkitektonike Islame, e cila përshtati
tiparet nga fjalorët e mëparshëm, duke përfshirë ato të Sassanians dhe
Bizantit. Gjatë kësaj periudh e arti Islam u zhvillua me shpejtësi. Kjo ngjalli
rritje të formave dhe ndërtesave të reja arkitektonike. Qendra e shtetit dhe
zhvillimeve ishte Damasku. Në atë periudhë, arkitektura religjioze përbëhej nga
plani transept (si ai i bazilikave), xhamia zhvilloi elementet e saj kryesore
strukturore dhe funksionale të tilla si Minareja, Mihrab, Maksurah dhe kupola.
Kupola tek ndërtesa e “Dome of Rock” fitoi tërë forcën rrezatuese që është kaq
karakteristike e arkitekturës Islame.
Artet dekorative krijuan
bazat e tyre përmes përdorimit të kaligrafisë, mozaikëve të qelqit dhe
abstrakteve vegjetale dhe gjeometrike.
Vepra të rëndësishme të asaj kohe mund të përmendim “Dome of
Rock-Jeruzalem”, Xhamia e madhe e Damaskut, Kështjella Kharana, pallatet në
qytetin Anjar, Xhamia e madhe Kairouan,
etj.
3. 3.Periudha Umajide
(Emevi) e Andaluzise (shek 8-shek.11)
Me marrjen e pushtetit nga
Abbasitët Umajidët e zhvilluan ecurinë e tyre duke vazhduar nga veriu i Afrikës
- në Spanjë. Në Spanjë, ndoshta është
dhe kulminacioni i vlerave artistike dhe arkitekturore. Ekzistojnë dy vepra të rëndësishme islamike
në Andaluzi që tërheqin vëmendjen: Xhamia Kordoba dhe Pallati Alhambra. Plani
hipostyle i xhamisë, i përbërë nga një sallë lutjesh drejtkëndëshe dhe një
oborr i mbyllur, ndoqi një traditë të vendosur në xhamitë Umejade dhe Abaside
të Sirisë dhe Irakut. Sidoqoftë, artikulimi dramatik i brendësisë së sallës së
lutjeve ishte i pashembullt. Sistemi i kollonave që mbështesin arkadat e
dyfishta dhe harqeve është një trajtim i pazakontë që, në mënyrë strukturore,
ndërthuri një efekt vizual të mrekullueshëm me avantazhin praktik të sigurimit
të një lartësie më të madhe brenda sallës. Zbukurimet janë të bujshme, me disa
lloje mermeri, mozaikë qelqi, elemente florale, dekorime gjeometrike të
pafundta, ngjyra dhe materiale në harmoni të plotë, përdorim i dritës dhe
elementit të courtyardeve, kopshteve dhe bimësisë.
4. 4. Periudha Abbaside(750 – 1258)
Me Abasidët arkitektura
Islame përhapet drejt lindjes. Ndryshimi rajonal dhe politik rezultoi
gjithashtu në fushat e arkitekturës dhe dekorimit. Si tip plani, lloji i planit
transept i lë vendin planit të Kufes. Nga ana materialeve, tulla balte dhe të
pjekura u përdoren në vend të gurit. Qendrat më të rëndësishme kulturore të
Abasidëve ishin qytetet Bagdad, Samarra dhe Raqqa. Në këtë periudhë shënohet
dhe një nga planifikimet urbane më të lashta të qytetit Islam, ai i Bagdadit në
gjysëm shekullin e 8-të. “Qyteti më i
hershëm i Bagdadit, ndonëse i zhdukur plotësisht, kemi përshkrime mjaft të
sakta, ishte një qytet perfekt rrethor, i mbyllur në një mur të dyfishtë, me
lagjet e banimit të paraqitura në formën e një unaze dhe rrugët që dilnin nga
qendra Në mes të kësaj unaze dhe në qendër të një hapësire të gjelbër ishin
vendosur pallati i Halifit dhe xhamia e madhe. Katër porta të fortifikuara, që
lejojnë hyrjen në katër arterie kryesore, përballen me jug-lindjen,
jugperëndimin, veri-lindjen dhe veri-perëndimin.” (Burckhardt,
T; pg. 199-201)
Ndërsa si objekte mund të përmendim: Xhamia e madhe e Samarës apo Xhamia e Ibn Tulunit. Në këte përiudhe shëohet dhe ndërtimi I universietit të parë në botë Al-Qaraëiyyin i themeluar nga Fatima al-Fihri në Fes, Morok. Në fillim ka qenë projektuar si xhami, medrese si dhe qendër arsimore për mësimin e lartë.
Periudha Fatimide emrin e
morri nga vajza e profetit Muhamed a.s. (Fatime r.a). Arkitektura e Fatimideve
kombinon elemente nga arkitektura e Sirisë, Irakut dhe Iranit në Azi në lindje,
me elemente nga Afrika e Veriut në perëndim. Ndërsa kapitelet e kolonave dhe
boshtet rridhnin nga arkitektura klasike.
Kryesisht është arkitekturë
e ndërtuar me gurë dhe tullë, e cila përdoret jo vetëm për ndërtim strukturor
por edhe dekorativ. Disa tipare tjera të arkitekturës mund të përmenden
Kaligrafia “Kufi” e cila përdoret
gjerësisht në mbishkrime, dekorimi “Fluted”, ai u arabeskut, florali dhe
gjeometrisë, të cilat ekzekutohen në mermer, llaç, gur ose dru. Fatimidët
zhvilluan përdorimin e harkut me katër qendra “Keel Arch” dhe muqarnas, një tipar që lidh sheshin me
kupolën- një risi komplekse.
Gama e ndërtimeve varionte
nga Xhamitë, mauselumet, monumentet e varreve, pallatet, portat monumentale,
shkollat, etj. Zona qendrore e veprimtarisë dhe shprehjes arkitektonike gjatë
sundimit Fatimid ishte në Kajro.
Në Kajro, xhamia e tyre e
parë me xhemat ishte “al-Azhar” e themeluar së bashku me qytetin (969–73),
ngjitur u ndërtua dhe institucioni i arsimit të lartë (Universiteti
al-Azhar).
Dinastia Ayyubid erdhi në
pushtet nën udhëheqjen e Salah al-Din (r. 1169–93), i njohur si Saladini. Arkitektura Ejubide shfaq
një vazhdimësi midis dy traditash:
Fatimide të vonë dhe Memluke të hershme. Ejubidët lanë një traditë mbresëlënëse
të arkitekturës ushtarake, e ndërtuar kryesisht në përgjigje të luftës së tyre
me Kryqtarët. Një numër fortesash të ndërtuara fillimisht nga Kryqtarët u morën
më vonë nga Ejubidët, të cilët i rinovuan dhe zgjeruan. Një zhvillim tjetër i
kësaj periudhe janë pallatet e banimit të sundimtarëve brenda kështjellave të
tyre. Ndërkohë, krijimi i medreseve,
institucioneve të larta të mësimit fetar, të tilla si Zahiriya (1219) në Alepo
dhe ai i al-Salih Najm al-Din Ayyub (1243) në Kajro, ilustrojnë interesin e
Ayubitëve për arsimin. Në këtë periudhë një rol të rëndësisëhm kanë luajtur dhe
gratë, psh. Medreseja Al Sahiba në Damask (1233) u ndërtua nga Rabia Khatun, si
dhe Mauzoleumi i al-Salih Najm al-Din Ayyub (1250), u porosit nga gruaja e tij
Shajar al-Durr. Në plan, medresetë
Ayyubid zakonisht përbëhen nga një oborr i rrethuar nga dy deri në katër iëane, si dhe dhoma më të vogla për
studentët dhe mësuesit. Me kalimin e kohës, plani me katër iëan u bë mbizotërues. Ejubidët gjithashtu futën një kombinim të
mauzoleumit dhe medresesë drejt fundit të sundimit të tyre.
Disa nga tiparet e arkitekturës mund të përmendim drejtimin e rrugëve dhe ndërtesave në pajtueshmëri me Kiblën, përdorimi masiv i iëan-it, larmishmëri minares, me seksione të ndryshme (katrore, rrethore, të kombinuara), përdorimi i “muqarnas”, përdorimi i teknikës ablaq për fasadat (rreshta guri në ngjyra të alternuara). Sa i përket materialeve të ndërtimit, guri përdoret gjerësisht në këto tradita arkitektonike , ndërsa tulla dhe stuko janë më të zakonshme në Sirinë lindore. Në arte, Ayyubids janë të njohur veçanërisht për punimet e tyre në punime metali dhe qeramike, posaçërisht sende të pikturuara me shkëlqim dhe nën-lustër. Teknikat e krijuara dhe të zhvilluara gjatë kësaj kohe formuan themelin e arteve në periudhën Mamluk.
7. 7. Periudha e Memlukëve (1250–1517)
Sundimi i Mamlukëve u
shfaq kur Mamlukët Turk i dhanë fund
sundimit Ejubid në Kajro dhe vendosën
sundimin e tyre. Historia e mamlukëve është e ndarë në dy periudha bazuar: 1- Bahri
Mamlukët (1250–1382) me origjinë turke nga Rusia dhe 2- Burji Mamluks (1382–1517)
me origjinë Cerkez Kaukaziane. Mamlukët përdorën arkitekturën midis mjeteve të
tjera për të rivendosur autoritetin e tyre si perandori. Shfrytëzuan çdo rrugë
për t'u lidhur me veprimet e sundimtarëve të kaluar të shquar dhe punuan
"për të krijuar copat e një perandorie" (Neëhall, 1987). Arkitektura e mamlukëve ishte me natyrë shumë
kozmopolite. Kajro si një qendër e
rëndësishme politike dhe tregtare ndërkombëtare tërhoqi artizanë nga rajone të
ndryshme. Për rrjedhojë, arkitektura mamluke përfshin ndikime nga Andalusia,
Afrika e Veriut, Europa, Azia Qendrore dhe Persia. Ndërtesat mamlukë në
përgjithësi nuk janë simetrike, përkundrazi ato tentojnë të theksojnë
përdorimin e ekuilibrit mbi simetrinë në përbërjen e tyre të përgjithshme.
Ndërtesat janë monumentale në shkallë, veçanërisht ato të vendosura në Kajro.
Arkitektura e Mamlukëve
është e ndërtuar kryesisht prej guri. Druri përdoret për elementë si dyert, mihrabs, si dhe për panelet e njohura si
mashrabiyyas. Kupolat janë zakonisht
të ndërtuara me gurë. Stuko përdoret për elemente dekorative. Plani me katër iëan, i cili u prezantua më herët në
arkitekturën e Ejubidëve, ishte plani më i zakonshëm për ndërtesat fetare të
Mamlukëve. Minarja ka seksione të ndryshme përgjatë boshtit të saj, duke
rezultuar në një minare me tre nivele (bazë katrore, e ndjekur nga një bosht
tetëkëndësh, i cili do të procedohej nga një bosht rrethor, pjesa e sipërme e
së cilës mund të kolonadohej. Ballkonet që mbështeten në qemerët e mukarnas
mund t'i ndajnë këto pjesë nga njëra-tjetra) Format e kupolës në arkitekturën
Mamluke shpesh kanë një tambur cilindrik dhe një profil të theksuar.
Mamlukët e përdorën
gjerësisht kaligrafinë. Gjithashtu, teknika ablaq,
e prezantua gjatë periudhës së vonë Ayyubid, bëhet e përhapur dhe
karakteristike për arkitekturën Mamluke. Përdorimi i muqarnave kudo, edhe në kapitalet e kolonave. Eksterioret e kupolës
shpesh zbukurohen me gurë të gdhendur, duke zbuluar modele me brinjë, zigzag
dhe në formë ylli të ndërlikuar, si dhe modele arabe.
8. 8.Periudha Selxhuke “Great Selcuks” (1038-1194)
Perandoria Selxhuke u
themelua nga turqit Oghuz në gjysmën e dytë të shekullit të 11-të në
Khorasan.Qendra e shtetit ishte Irani ku datojnë strukturat e para selxhukase
të ndërtuara. . Gjatë kësaj periudhe, Irani ishte plotësisht nën sundimin e
selxhukëve. Fatkeqësisht pushtimet Mongole shkatërroi shumicën e këtyre
ndërtesave dhe vetëm disa mbeten. Në
vitin 1063 Isfahani u vendos kryeqytet i Perandorisë së Madhe Selxhuke nën Alp
Arslan. Koha e Melikşah (1072 - 1092)
ishte periudha më e shkëlqyer e Selxhukëve në të gjitha aspektet. Arti i madh
selxhuk formoi bazën e arteve selxhuke anadollake dhe osmane. Selxhukët sollën
shumë elementë të rinj në arkitekturë. Kupolë e dyfishtë, çati këndore, hark i
mprehtë, trekëndësh turk në ndërtimin e kupolës, kapitull kolone me kuadrate,
minare cilindrike, nganjëherë me groove e lartë dhe e hollë. Lloji i xhamisë me katër ivane, oborre dhe
kupola para altarit, krijuar nga Selxhukët e Mëdhenj. Arkitektura e kësaj periudhe ishte
gjithashtu karakterizohet nga varret përkujtimore të cilat ishin zakonisht
struktura tetëkëndëshe me çati me kupolë. Shembulli më mbresëlënës i
arkitekturës së varrit është mauzoleumi i Sulltan Sanjar në Merv. Një tjetër monument I kësaj periudhë është
Xhamia e Isfahanit, një xhami e hershme hipostile Abaside me shtylla
cilindrike, me tulla, në të cilën Selxhukët shtuan dy kupola monumentale, një
në anën e kiblës (ndërtuar nga Nizam al-Mulk midis 1072 dhe 1075) dhe një në
anën veriore (1088-89), dhe katër iëane
me pishtak në qendrat e katër portave të tij me pamje nga oborri i ndërtuar në
fillim të shekullit të 12-të. Kjo xhami është shembulli më i cituar i
transformimit nga plani hipostyle në planin me katër iëane(ivane).
9. 9.Periudha Selxhuke e Anadollit (1071- 1307 )
Pas Fitores së Malazgirtit
në 1071, Turqit pushtuan Anadollin dhe krijuan Shtetin Selxhuk të Anadollit.
Kryeqyteti i shtetit ishte fillimisht Iznik dhe më pas zhvendosrt në Konya.
Selxhukët anadollakë lanë shumë shembuj arkitektonikë dhe artizanalë. Arti i madh selxhuk (Great Seljuk) luajti
rolin më të rëndësishëm në zhvillimin e artit selxhuk të Anadollit. Selxhukët
anadollakë ndërtuan struktura me funksione të ndryshme si xhamia, mauzeleume,
kumbet, medrese, banja, karvanserai, bedestene, pazare, ura, kështjella, palate
dhe residenca në rajone të ndryshme të Anadollit.
Karakteristikat karakteristike të arkitekturës selxhuke në rajon janë fasadat e elaboruara të portalit prej guri të gdhendura në një reliev të thellë, oborret e vogla të cilat ndonjëherë janë të mbuluara (për të përballuar klimën e ftohtë) dhe prezantimi i pllakave si dekor arkitektonik. Xhamitë e para të ndërtuara në Anadoll si xhamitë e Dijarbakir (1091), Dunaysir (1204) dhe Silvan (1152) kanë një model të bazuar në atë të Xhamisë së Madhe në Damask. Ashtu si xhamitë, medresetë selxhuke të Anadollit (psh. Sivash Gok Medrese) ishin ndërtuar rreth oborreve të vogla të cilat nganjëherë mbuloheshin me kupola ose kemere. Oborri qendror shpesh rrethohej me arkada, me një ivan në anën e kiblës që funksiononte si sallë lutjesh. Mauzoleumet ishin si ato të Azisë Qendrore me një plan tetëkëndësh dhe çati konike. (Kırşehir Melik Gazi Kümbeti)
10. Periudha Ilkhanide (1256–1353)
Pushtimet Mongole në botën Islame filluan në 1221 me pushtimin e Iranit Lindor. Ata nënshtruan tërë Iranin dhe deri në vitin 1258 kishin marrë edhe Bagdadin, duke sjellë kështu në fund kalifatin Abasid (750–1258). Vendosja e sundimit mbi pjesën më të madhe të Azisë Perëndimore, duke përfshirë Irakun, Iranin, Khurasan, Kaukazin dhe pjesë të Azisë së Vogël, Hülegü (r. 1256–65) mori titullin e "Il-Khan"-Vartësi i Khanit. Kjo degë e dinastisë Mongole, e cila u bë e njohur si Ilkhanidët (1256–1353), përqendroi fuqinë e saj në Iranin veriperëndimor. Ndonëse pushtimet Mongole fillimisht sollën shkatërrime, pas kalimit në Islam të Il-Khan Mahmud Ghazan në 1295 arti islam lulëzoi edhe një herë. Elementet e Azisë Lindore të zhytur në repertorin ekzistues Perso-Islamik krijuan një fjalor të ri artistik, një që u imitua nga Anadolli në Indi, duke ndikuar thellësisht në prodhimin artistik. Gjatë periudhës Ilkhanid, artet dekorative - tekstili, qeramika, punimet prej metali, bizhuteritë, ndriçimi dhe ilustrimi i dorëshkrimeve - u zhvilluan më tej. Bagdadi u bë edhe një herë një qendër e rëndësishme. Ide dhe motive të reja u futën në repertorin e artit Islam, duke përfshirë elemente kineze të hapësirës piktoreske, si dhe motive të tilla si lotus, bozhure, banda resh, dragonj dhe feniks. Pas kalimit të tyre në Islam, Ilkhanidët ndërtuan xhami të shumta dhe faltore Sufi në qytete anembanë Iranit si Ardabil, Isfahan, Natanz, Tabriz, Varamin dhe Yazd (rreth 1300–1350). Pas vdekjes së sundimtarit të fundit Ilkhanid në 1335, perandoria u shpërbë. Monumente të rëndësishme nga ana arkitekturore mund të përmendim: Xhamia e Ali Shah in Tabriz, mauzeleumi i Sultan Oljaytu, Xhamia e Jomeh në Varamin.
1111. Periudha Timuride (1370–1507)
Timuridët ishin dinastia e fundit e madhe që dolën nga Azia Qendrore. Në 1370, themeluesi Timur i cili i përkiste një fisi Turko-Mongol vendosi Samarkand si kryeqytetin e tij. Brenda 35 viteve, ai nënshtroi të gjithë Azinë Qendrore, Iranin e madh dhe Irakun, si dhe pjesë të Rusisë jugore dhe nënkontinentit Indian. Pasardhësi i Timurit, Shah Rukh (1405–47), mezi arriti të mbante kufijtë e perandorisë. Princat Timuridë pasues kërkuan të krijonin mbretëritë e tyre, duke dobësuar perandorinë me grindje të brendshme. Përfundimisht vetëm Khurasan dhe Transoksiana mbetën Timurid, dhe gjatë viteve të mbetura të dinastisë, këto qeveriseshin nga degë të veçanta të familjes Timurid. Materiali kryesor i ndërtimit i punësuar për monumentet perandorake ishte me tulla të pjekura edhe pse gur i veshur u përdor në Azerbajxhan. Forma kryesore të punimeve me pllaka ishin mozaik me pllaka, me copa individuale me ngjyra prerë për të formuar modele, dhe pllaka të pikturuara nën luster i njohur si ‘haft rangi’ (shtatë ngjyra). Një larmi e madhe e formave të harkut (duke përfshirë harqe të rrumbullakëta, me dy, tre, dhe katër qendra), kupolash dhe kemerësh e cila shfaq gamën e gjerë të ndikimeve në arkitekturën timuride. Format e kupolës u bënë gjithnjë e më të dallueshme nën Timuridët me zhvillimin e kupolës dyshe ku ka një kupolë të jashtme dhe një kupolë të cekët të brendshme. Tipari më karakteristik i periudhës Timuride është shkalla massive e objekteve, e theksuar nga portalet e mëdha hyrëse dhe minaret e trasha të mbuluara me dekorim pllakash. Me i famshmi nga monumentet Timurid është tempulli i Ahmed Yasavi në Turkestan (Yasi) në Khazakstan dhe Xhamia Bibi-Khanym në Samarkand.
1212.Periudha Osmane (1299-1923)
Perandoria
Osmane u themelua në
vitin 1299 nga Osman Gazi. Kryeqytei I parë I perandorisë ishte Bursa, pastaj
Edirne dhe në fund Stambolli. Sundimi Osman u shtri për
një periudhë prej rreth 700 vjetësh dhe, në kulmin e saj, Perandoria Osmane
mbuloi një territor të gjerë e cila përfshinte Ballkanin, Greqinë, Anadollin,
Sirinë, Irakun, Egjiptin, Qytetet e Shenjta të Arabisë, Algjerisë dhe Tunizisë.
Perandoria zgjati deri në vitin 1924. Si pasojë, karakteri i arkitekturës
Osmane pësoi ndryshime të shumta gjatë kësaj epoke të gjatë. Arti osman filloi
fillimisht në Iznik, duke vazhduar në Bursa dhe Edirne. Më vonë u zhvillua në
Stamboll dhe më pas u përhap në të gjitha vendet e sunduara nga perandoria
Osmane. Sot, arkitektura osmane është prezente në shumë vende sin ë Ballkan,
Siri, Egjipt, dhe në cdo shtet i cili ka qenë nën perandorinë osmane.
Trashëgimia arkitektonike e
Osmanëve ndahet në tre periudha, duke filluar me fazën e hershme formuese, (1299
1453). Kjo pasohet nga periudha
klasike (1453 – 1700) së cilës i përkasin shumica e monumenteve më të
njohura të arkitekturës osmane, një numër i të cilave u projektuan nga
arkitekti i madh osman Sinani. Kjo pasohet nga periudha e vonë (1718
- 1923) e
cila karakterizohet nga elemente dekorative më të zhvilluara dhe me ndikim të
stilit perëndimor.
Gama e ndërtesave varion
nga ato religjioze, si xhami, teqe, musalate, tyrbe, tek sociale: menza
publike, bujtina, pazare, shatërvane, burime,karavansaraje; tek ajo arsimore: medrese, mektepe; shendëtësore si spitalet, dhe civile: ura,
kulla sahatesh, residencale: saraye dhe residenca verore.
Arkitektura osmane
demonstron ndikimet e traditave të shumta duke përfshirë ato të Selxhukve të
Anadollit dhe Bizantit. Në periudhën e
hershme Xhamia “Edirne Üç Şerefeli Cami” (1437 - 1447) është një pikë kthese në
arkitekturën Osmane: një xhami hipostyle me një maksura të madhe me kupolë që dominon si hapësirën e brendshme
ashtu edhe profilin e jashtëm të xhamisë. Rol të rëndësishëm gjatë këasj
përiudhë luan dhe arkitektura e zhvilluar në vendet e ballkanit, si
Shqipëri,Greqi, Bullgari, Maqedoni, etj.
Gjatë kësaj kemi dhe një periudhë tranzicioni midis Arti Selxhuk Anatolian tek
Arti klasik Osman.
Një karakteristikë kryesore e xhamive osmane nga periudha e hershme është mbizotërimi i një kupole qendrore që mbulon një pjesë të konsiderueshme të sallës së lutjeve.
Pushtimi i Konstandinopojës
në 1453 e cila shënon dhe fillimin e arkitekturës klasike ekspozoi arkitektët
osmanë me një gamë krejt të re të ndërtesave, më e rëndësishmja prej të cilave
është Hagia Sophia (Aya Sophia) e cila u kthye në xhami.( Petersen,
1995) Arkitekti I cili la gjurmë goxha në këtë periudhë është Ark. Sinani. Shteti Osman zgjeroi gradualisht kufijtë e
tij. Kjo rritje dhe ngritje nuk ishte vetëm në fushën politike, por edhe në
fushën e artit. Me ardhjen e fazës klasike osmane, kupola qendrore rritet në
mënyrë dramatike në madhësi dhe shpesh është e kombinuar me një seri gjysmë
kube dhe kupola të vogla që kaskadojnë nga kupola qendrore. Një numër xhamish kanë një, dy ose katër
gjysmë kupola që mbështesin kupolën qendrore. Komplekset e mëdha fetare
perandorake osmane (psh. Kompleksi i Suleymanijes) zakonisht përbëhej nga disa
objekte brenda 1 kompleksi,pra përveç xhamisë, përfshihej një mauzoleum për të
zotin, një kuzhinë (menze), medrese(shkollën), banjën publike, spitalin dhe
dyqanet. Gjatë shekullit të 16-të, u prodhuan vepra madhështore në arkitekturë,
kaligrafi dhe miniaturë. Ndër veprat kryesore përmendim: Xhamia Suleymaniye,
Xhamia Shehzade, Xhamia Selimije në Edirne.
Xhamia osmane është e
njohur për minaren e saj të thjeshtë, elegante në formë lapsi,nga një deri në
tre ballkone e cila shpesh flatohet dhe përfundon në një kapak konik të
zgjatur, të mbuluar me plumb. Muqarnas përdoret në mënyrë selektive në zona të
caktuara, të tilla si pjesa e poshtme e ballkoneve të minareve ose mbi dritaret
dhe portalet. Kaligrafia, që zakonisht përmban shkrimet naskhi dhe thuluth,
është një pjesë integrale e procesit dekorativ të shumë ndërtesave.
Arti i vonë Osman (1718 -
1923), i cili u zhvillua nën ndikimin e stilieve Europiane dhe karakteristika
tve të ndryshme ndryshme. Etapat e kësaj përiudhe ishin:
- 1- Periudha
e Tulipanit (1718 - 1730) –ndikime nga Evropa.
- 2-
Epoka
e Barokut dhe Rokoko Turke (1730 - 1808)-
- 3-
Periudha
e stilit empirik turk (1808 - 1860)- Shihet efekti i stilit të perandorisë që u
shfaq në Francë.
- 4-
Periudha
Eklektike (1860 - 1900)
- 5-
Periudha
Neoklasike / Lëvizja Kombëtare e Arkitekturës (1900 - 1923). Artistë të ndryshëm që dëshironin të evitonin
ndikimin e Evropës morën si shembull veprat e periudhës klasike. Kështu, në
artin “turk” filloi një epokë kombëtare (Periudha Neoklasike).
Disa nga shembujt mund të përmendim: İstanbul Nuruosmaniye Cami, The Mosque of Muhammad Ali Pasha, Cairo, The Dolmabahçe Mosque, Istanbul
13. Arkitektura e Azisë Juglindore
Në Azinë Jugore,
arkitektura Islame u ndikua fort nga stilet e mëparshme hinduse. Kupolat me
kulm dhe përdorimi i rëndë i mermerit, (me Taxh Mahalin që qëndron si kryevepër
e arkitekturës islame indiane), ishin risi veçanërisht të dukshme të Azisë
Jugore gjatë Perandorisë Mugale. Për strukturat e mëdha, gur ranor i kuq ishte
materiali i preferuar i ndërtimit, ndërsa mermeri ishte material i rezervuar
vetëm për më të pasurit. Më pak të njohura në stilin Islamik janë xhamiat e
Kinës, të cilat tentojnë t’u ngjajnë më shumë tempujve budiste sesa xhamive
tradicionale. Shpeshherë duke përfshirë dy stile, atë arab dhe kinez, në
arkitekturën e faltoreve. Arkitektura islamike kineze shfaq një sinkronizim
ndeshës. Megjithatë, edhe kur xhamia i ngjan më shumë një faltoreje
tradicionale budiste apo kineze, ajo ende mban elementet delikatë islamikë, të
tilla si mihrabi, që ballafaqohet me Mekën ose kaligrafi arabe, si dhe kineze.
Ashtu sikurse në Kinë edhe në Azinë Juglindore arkitektura fetare është
fuqishëm e ndikuar nga arkitektura paraslamike e rajonit. Kjo përfshin format
karakteristike piramidale të tempullit të Java-s, ose stilit si tendë të “Rumah
Gadang” në Sumatra, si dhe stilin elegant dhe të ngritur mbi nivelin e tokës të
Tajlandës Jugore.
14. Arkitektura Fetare në Fund të Shekullit XX
Dy dekadat e fundit
dëshmojnw ringjalljen e një lëvizje historike në arkitekturën islame e cila
ndikohet nga mendimi bashkëkohor
arkitektonik në Perëndim si dhe influencimet e kulturws sw shtetit.
Manifestimet e kësaj lëvizje variojnë nga qasja romantike ndaj precedentëve
historikë të iniciuar nga arkitekti egjiptian Hasan Fathy, te përdorimi i lirë
dhe shpesh arbitrar, i formave të shkëputura nga kontekstet e tyre historike
dhe gjeografike, siç ilustrohet nga punimet e egjiptianit 'Abd al-Wahid
al-Wakil. Qasja wshtw drejt projekteve racionale, abstrakte dhe ndonjëherë minimaliste.
Disa nga xhamitw mund tw pwrmendim: National
Assembly Mosque, Ankara, (1987-89); The Great Mosque of Niono, Mali (1973); The Corniche Mosque, Jedda, Saudi Arabia (1986). Nga
arkitekti egjiptian Abd al-Wahid al-Wakil;
Mosque of Hassan II Casablanca, Morocco, (1986-93); The Mosque of Gurna, Egypt(1945);
national Mosque, Kuala Lumpur (1965) Edinbrugh, Scotland Great Mosque (1987).
Brunilda BASHA
Bibliografi e përdorur:
§ A.W. Newhall , 1987,
“The Patronage of the Mamluk Sultan
Qa’it Bay, 872-901/1468-1496, Harvard University, Boston
§
Al-Harithy, Hoëayda. “The Concept of Space in Mamluk Architecture.”
Muqarnas, vol. 18, 2001, pp. 73–93.
§ Burckhardt,Titus,
2009, “Art of Islam, Language and Meaning”,
Commemorative Edition, Ëorld Ëisdom
§
Fletcher, Banister, and Dan Cruickshank. 1996. “Sir Banister
Fletcher's a history of architecture”. Oxford: Architectural Press
§
Hillenbrand, Robert, 1998, “Islamic art and architecture”, London:
Thames and Hudson
§
Islamic Art Museum
§
Islamic Encyclopedia
§
John Freely, 2011, “A history of Ottoman Architecture”, WIT
Press, Boston
§
MIT, Massachusetts Institute of Technology Open Course
§
Museum With No Frontiers (MWNF)
§ Petersen, Andreë,1995, Dictionary
of Islamic Architecture, Routledge, London
SShkrimi gjendet edhe tek:
https://pikark.com/sq/arkitektura-islame/?fbclid=IwAR3hZ9Pel0tfG5bPPfVAkEGBp8YSYb85lDLkJOLcIh_FlcP3RC7J7wxNBF0
Comments
Post a Comment